Terug naar blog
Inkomensbescherming: van Anton Pieck naar Piet Mondriaan
Wanneer je in Nederland moeite hebt om rond te komen kun je vaak rekenen op hulp van de overheid, in de vorm van een bijstandsuitkering of toeslagen, zoals de zorgtoeslag en de kinderopvangtoeslag. Aan die toeslagen zijn wel allerlei voorwaarden verbonden. Niet iedereen die zorg ontvangt heeft recht op zorgtoeslag. Er zijn allerlei mitsen en maren. Dit maakt de regelingen zo complex dat het hele systeem dreigt vast te lopen. Is er geen eenvoudiger manier om mensen financieel bij te staan? En kan dat op een manier die ook nog eerlijk en toekomstbestendig is? Met die vragen zijn wetenschappers van de Rechtenfaculteit van de Rijksuniversiteit Groningen in 2018 aan de slag gegaan. Op 27 januari 2023 presenteerden ze hun eindrapport op het symposium Eerlijk, eenvoudig en toekomstbestendig.
De toekomst van de universele verzorgingsstaat
Het rapport en het symposium zijn het sluitstuk van het onderzoeksproject De toekomst van de universele verzorgingsstaat. Het project, dat financieel werd ondersteund door Instituut Gak, stond onder leiding van hoogleraar Gijsbert Vonk, met medewerking van Maarten Bouwmeester en Barbara Brink.
Brink, docent Beleidswetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, vertelt hoe het project in 2018 begon: “Er verschenen allerlei rapporten van overheidsorganisaties waarin werd gewezen op de grenzen van het huidige stelsel. Diverse ontwikkelingen in de samenleving en technologische veranderingen op de arbeidsmarkt zetten het stelsel onder druk. Wij vroegen ons af wat het universele denken te bieden had. We zijn toen nagegaan of huidige regelingen voor minimum-inkomensbescherming bestendiger zouden kunnen worden. Zou het universalisme een uitweg kunnen bieden?” De Groningse onderzoekers verwijzen met dit begrip naar een benadering waarbij iedereen in Nederland recht heeft op een fatsoenlijk inkomen.
Toeslagenaffaire
De drie onderzoekers waren nog maar net met het project begonnen toen de kinderopvangtoeslag volop in het nieuws kwam. Het aanvragen van de toeslag was zo complex dat een foutje snel was gemaakt. Duizenden gezinnen kwamen in de problemen omdat ze de ontvangen toeslag moesten terugbetalen. Veel ouders raakten daardoor zwaar in de schulden en sommigen verloren zelfs hun huis of baan. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) wees er in 2020 op dat de overheid vaak onrealistische verwachtingen heeft van burgers. Niet iedereen is even zelfredzaam. De overheid zou vooraf beter moeten toetsen of regelingen “doenlijk” zijn voor burgers.
Door de toeslagenaffaire hebben Vonk, Bouwmeester en Brink extra aandacht besteed aan het stelsel. Brink: “We waren wel van plan om het toeslagenstelsel in ons onderzoek mee te nemen, maar dat het zo’n prominente plek zou krijgen was niet beoogd. De affaire was leerzaam omdat het de complexiteit van het systeem laat zien. Het mooie van toeslagen is dat je echt kunt finetunen op wat iemand nodig heeft, maar het is ook een fragiel systeem. Er zitten veronderstellingen in dat zowel de uitvoerder als de burger aan allerlei voorwaarden voldoen. Het veronderstelt een groot ‘doen-vermogen’ van de burger. En dat vermogen is er vaak helemaal niet.”
Ook de mensen die het stelsel moeten uitvoeren lopen tegen allerlei problemen aan. “Mijn collega Gijsbert Vonk vergelijkt het huidige complexe stelsel wel met de priegelige en nostalgische stijl van Anton Pieck. Door de vele details mooi om te zien, maar als je kijkt naar de uitvoerbaarheid dan zou je eerder de voorkeur geven aan het strakke en overzichtelijke werk van Piet Mondriaan”, licht Brink toe.
De affaire liet de zwakke plekken van het huidige stelsel zien. Brink: “Het riep de vraag op wat de alternatieven voor het stelsel zijn. Zo kom je bij het universele denken. Zijn er regelingen te bedenken die passen binnen het universalisme en zorgen voor een adequate inkomensbescherming?”
Vier alternatieven
De Groningse onderzoekers bedachten een model van universele inkomensbescherming waarbij ze twee assen hanteren. Op de verticale as staat de mate van inkomensafhankelijkheid. Bij “inkomensafhankelijkheid” krijgen alleen mensen met geen of een laag inkomen een bedrag toegekend. Bij “inkomensonafhankelijkheid” kan iedereen, of je nu veel of weinig verdient, een tegemoetkoming krijgen. Op de horizontale as staat de mate van bestedingsautonomie. Die kan “generiek” zijn, mensen mogen dan zelf beslissen hoe ze de uitkering besteden, of “gebonden”. Bij een gebonden uitkering is het geld bedoeld voor een specifiek doel, bijvoorbeeld het betalen van de huur.
Zo ontstaan er vier alternatieven. Is de uitkering bijvoorbeeld niet gebonden aan de hoogte van het inkomen en generiek dan hebben we het over het “universele basisinkomen”. Een variant hiervan is de “verzilverbare heffingskorting”, een idee dat is opgenomen in het verkiezingsprogramma van D66. Ieder huishouden krijgt een geldbedrag dat afhankelijk is van de grootte van het huishouden. Ook rijkere gezinnen hebben er recht op. Door voor hen de inkomstenbelasting te verhogen en aftrekposten te versoberen, wordt dit voordeel echter afgeroomd.
De tijd lijkt er rijp voor
Een “volledig” universeel basisinkomen zal er in Nederland niet snel komen. Al was het maar omdat het volgens veel deskundigen simpelweg onbetaalbaar is. Een gedeeltelijk basisinkomen, zo schrijven de onderzoekers in het symposiumverslag, maakt wel kans. Het basisinkomen zorgt dan voor een financiële basis “… met ruimte voor aanvullend, op maatwerk gebaseerd, inkomensbeleid”. Het gedeeltelijk basisinkomen is ook haalbaar omdat het niet van de ene op de andere dag hoeft te worden ingevoerd. “Het kan geleidelijk”, geeft Brink aan. “Er kunnen gaandeweg steeds meer regelingen in opgaan. Je hoogt de uitkering geleidelijk op en schaft de toeslagen geleidelijk af. Dat is mooi, want een radicale stelselwijziging zal er niet snel komen.”
Barbara Brink vertelt dat het onderzoeksteam nog lang niet op het onderwerp is uitgekeken: “We zijn nog niet uitgestudeerd. Zo wil ik nog graag nagaan hoe het universalisme zich ontwikkelt en wat de aantrekkingskracht ervan is. De tijd lijkt er rijp voor, maar komt het er ook?”
Tekst: Jaco Berveling
Relevante links:
https://www.rug.nl/rechten/organisatie/vakgroepen/sbb/toekomst-verzorgingsstaat/
https://www.rug.nl/rechten/organisatie/vakgroepen/sbb/toekomst-verzorgingsstaat/publicaties
https://www.rug.nl/rechten/organisatie/vakgroepen/sbb/toekomst-verzorgingsstaat/symposium-eerlijk-eenvoudig-en-toekomstbestendig-drie-pleidooien-voor-universalisme
