Terug naar blogs
Onderzoek ‘Krapte op de arbeidsmarkt’
Technologie, vakmanschap en hoogwaardige arbeidsmigratie bieden vooral in samenhang oplossingen voor krapte
De Nederlandse arbeidsmarkt kampt met personeelstekorten. Vooral sectoren zoals onderwijs, zorg, bouw en techniek zitten te springen om personeel. Omdat nu en in de komende jaren veel mensen met pensioen gaan en instromende jongeren deze uitstroom niet kunnen compenseren, zijn er duurzame structurele oplossingen nodig. Maar welke? Instituut Gak maakte onder de vlag van het project ‘Krapte op de arbeidsmarkt: mogelijke oplossingen onderzocht’ drie meerjarige onderzoeken mogelijk naar verschillende oplossingsrichtingen. Wat zouden de inzet van technische innovaties en arbeidsmigratie van buiten Europa kunnen bijdragen aan de oplossing van personeelsschaarste? En wat is er in de praktijk nodig om technologische ontwikkeling, scholing en arbeidsmigratie als oplossing in te zetten?
Succes inzet nieuwe technologie afhankelijk van personeel
Kan de inzet van nieuwe technologie echt bijdragen aan het oplossen van personeelsschaarste? “Het antwoord is niet een eenduidig ja of nee”, zegt onderzoeker Jessie Koen van TNO op basis van het onderzoek Van krapte naar kans: technologie als gamechanger. “Inzet van technologie kán bijdragen aan een arbeidsmarkt die toekomstbestendig is, maar de voorwaarden waaronder dat gebeurt zijn bepalender dan de technologie zelf.” Uit door TNO uitgevoerde enquêtes onder werkgevers en werknemers blijkt dat de succesvolle inzet van technologie heel erg afhankelijk is van het personeel. Hun betrokkenheid en ervaring met de inzet van nieuwe technologie bepaalt in hoeverre zij de technologie écht goed willen en kunnen inzetten. Koen geeft het voorbeeld van geautomatiseerde surveillance tijdens nachtdiensten op een verpleegafdeling. “Zorgmedewerkers vertrouwden het aanvankelijk niet en ervoeren het zelfs als een uitholling van hun werk.”
Betrek werknemers actief bij nieuwe technologie
Uit het onderzoek van TNO blijkt dat werknemers technologie niet vanzelfsprekend accepteren. Negatieve ervaringen spelen daarbij een grote rol. Denk aan hogere werkdruk, uitgeklede taken, minder autonomie en angst om de baan te verliezen. Daarnaast kunnen veranderingen in het werk belemmerend werken. Werknemers die geen tijd of ruimte krijgen om met nieuwe technologie te leren omgaan, zullen deze minder snel gebruiken. Laat staan dat ze kunnen bijdragen aan een succesvolle implementatie ervan. Werkgevers zagen op hun beurt vooral belemmeringen op het technische vlak. Toch kan veel weerstand worden voorkomen, weet Koen: “Door werknemers actief te betrekken bij de voorbereiding, invoering én de periode daarna, kun je weerstand verminderen en nieuwe vaardigheden stimuleren. Als je mensen zeggenschap en inspraak geeft, ruimte biedt voor overleg met collega’s en zorgt voor afwisseling in het werk, helpt dat enorm om je nieuwe technologie eigen te maken. Met technologie alleen ben je er dus niet. De werknemer is niet slechts de derde arm van de robot, maar dé cruciale succesfactor.”
Belemmeringen arbeidsmigratie zorgsector
Of arbeidsmigratie een mogelijk oplossing is voor personeelstekorten in vooral de zorg en techniek, en wat de kansen en knelpunten zijn, onderzocht universitair hoofddocent Anita Böcker, samen met haar collega’s van de afdeling rechtssociologie en migratierecht aan de Radboud Universiteit. Het onderzoek Arbeidsmigratie: kansen en knelpunten voor het oplossen van de krapte op de arbeidsmarkt in de zorg is grotendeels afgerond. Het onderzoek in de technieksector loopt nog. “We hebben ons op arbeidsmigratie vanaf buiten de Europese Unie gericht, omdat binnen Europa overal een gebrek aan gediplomeerde verpleegkundigen is”, vertelt Böcker.
Hoewel het tekort in de zorg nu rond de 54.000 personen ligt en naar verwachting over tien jaar op 265.000 uitkomt, blijkt uit de enquêtes en interviews in de sector dat zorgwerkgevers niet staan te trappelen om personeel uit het buitenland te halen. “De meesten zien het niet als een voor de hand liggende oplossing”, vertelt Böcker. “De zorgwerkgevers die wel zogeheten ‘derdelanders’ inschakelen, zeggen dat het zeker helpt voor het rondkrijgen van roosters en verlichten van de werkdruk, maar dat het geen snelle of gemakkelijke oplossing is.”
Taal en erkenning diploma’s drempel
Net als voor de inzet van technologie, is het bovendien belangrijk dat de werkgever draagvlak onder zittende werknemers moet zien te creëren. Er zijn nog diverse andere belemmeringen, zegt Böcker: “De taal blijkt bijvoorbeeld een veel belangrijker obstakel dan wij hadden gedacht. Om voor de verplichte BIG-registratie in aanmerking te komen, moeten verpleegkundigen minimaal taalniveau B1 kunnen aantonen. Dat is best hoog voor mensen uit het buitenland. Ook vormt de erkenning van diploma’s een flinke drempel. En niet onbelangrijk: de Nederlandse migratieregels voor vakkrachten van buiten Europa zijn streng. Als werkgever moet je bij het UWV aantonen dat er geen aanbod is binnen Europa. Buurlanden België en Duitsland hebben die regels voor zorgpersoneel juist versoepeld, omdat duidelijk is dat ook elders in Europa structurele tekorten bestaan. Daar zouden we een voorbeeld aan kunnen nemen.”
Hoe arbeidsproductiviteit verhogen?
Zowel Jessie Koen als Anita Böcker concluderen dat er geen heilige graal is voor het oplossen van de krapte op de arbeidsmarkt. Maar dat de verschillende oplossingen voor arbeidsmarktkrapte nauw met elkaar samenhangen. Dat blijkt ook uit het overkoepelende onderzoek van SEO Economisch Onderzoek Arbeidsmarktkrapte: een integraal beeld van aard, omvang en oplossingen. Daarin draait het om drie vragen: wat is nodig om de arbeidsproductiviteit te verhogen? Wat zijn de knelpunten en oplossingen om arbeidsbesparende technologie in te zetten? En wat is belangrijk bij het scholen van werknemers voor krapteberoepen, zoals in de zorg, energietransitie, duurzame bouw en defensie? Met behulp van CBS-data, enquêtes en gesprekken met arbeidsmarktpartijen zoomden de onderzoekers in op de levensmiddelenindustrie, de land- en tuinbouw en de ICT-sector. Dat zijn sectoren waar grote personeelstekorten zijn en veel arbeidsmigranten worden ingezet.
Goedkope arbeidsmigratie duurder maken
“Wil je de arbeidsproductiviteit verhogen en een meer productieve toekomstgerichte economie realiseren, dan zul je de afhankelijkheid van laagbetaalde arbeid, en in het bijzonder laagbetaalde arbeidsmigratie, moeten afremmen”, zegt Justus van Kesteren, onderzoeker en projectleider arbeidsmarkt bij SEO Economisch Onderzoek. “Uit ons onderzoek blijkt dat de inzet van deze arbeidsmigranten zo goedkoop is dat werkgevers geen noodzaak zien om in duurdere arbeidsbesparende technologie en scholing te investeren. Terwijl dat wel nodig is voor de toekomst.” SEO adviseert daarom het minimumloon te verhogen, de arbeidsomstandigheden van migranten beter te handhaven en flexibel werk aan banden te leggen. Daardoor wordt de inzet van goedkope en flexibele arbeid minder aantrekkelijk en ontstaat er een prikkel om wél te investeren in technologie en scholing. En daarmee aan de groei van de productiviteit.
Stimuleren hoogwaardige kenniseconomie
Van Kesteren wijst erop dat het ontmoedigen van onderbetaalde arbeidsmigranten een politieke keuze is. In de gesprekken die de onderzoekers voerden, gaf een deel van de werkgevers in de land- en tuinbouw en de voedingsindustrie aan dat hun bedrijven in Nederland niet langer levensvatbaar zijn zonder de inzet van laagbetaalde arbeidsmigranten en steun van de overheid. Van Kesteren: “Het gaat om de vraag wat voor economie we willen zijn. Wat voor economie willen we zijn. Willen we sectoren overeind houden die alleen kunnen bestaan dankzij laagbetaalde arbeid? Of willen we juist meer stimulansen inbouwen voor een hoogwaardige kenniseconomie?”
Het onderzoek laat zien dat voor dat laatste een ander type arbeidsmigrant nodig is: namelijk vakkrachten en kennismigranten. De overheid zou dat gericht kunnen stimuleren. Voor sectoren als de zorg, de energietransitie, de woningbouw en ICT zouden migratieregels voor vakkrachten kunnen worden versoepeld. Bovendien zou het aangaan van partnerschappen met landen buiten Europa vraag een aanbod van werknemers beter op elkaar kunnen worden afgestemd.
Rol overheid bevorderen scholing en technologie
Het SEO-onderzoek ziet wat betreft het bevorderen van scholing, als oplossing om krapte tegen te gaan, een belangrijke rol voor de overheid. Zo zou een wettelijk scholingsverlof en meer individuele scholingsbudgetten ruimte moeten geven aan werknemers om zich te kunnen ontwikkelen en te scholen. Daarnaast zouden ondernemers wel een duwtje kunnen gebruiken. Van Kesteren: “Belemmeringen die het midden- en kleinbedrijf nu vaak ervaart bij het inzetten van technologie, zoals hoge investerings- en scholingskosten en beperkte toegang tot financiering, zou de overheid met kredieten en borgstellingen kunnen dempen.”
Tekst: Pien Heuts
Meer informatie:
Van krapte naar kans: technologie als gamechanger
Krapte op de arbeidsmarkt oplossen met technologie
Arbeidsmigratie: kansen en knelpunten voor het oplossen van de krapte op de arbeidsmarkt
Arbeidsmarktkrapte: een integraal beeld van aard, omvang en oplossingen
